Bài 1: Tìm hiểu về thể chế kinh tế thị trường

Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XII nhận nhiệm vụ

Khái niệm “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” được khẳng định tại Đại hội Đảng IX năm 2001. Đây là kết quả của quá trình 15 năm đổi mới tư duy và thực tiễn ở nước ta, được đúc kết lại trên cơ sở kiểm điểm, đánh giá và rút ra các bài học lớn tại các kỳ Đại hội Đảng. Đến ngày 03/01/2016, đã có 59 quốc gia công nhận nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường⁽¹⁾.

Đại hội XI đã đưa vào Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) quan điểm về xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa: "Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, hình thức tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối", "Kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Kinh tế tập thể không ngừng được củng cố và phát triển. Kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân", "Các yếu tố thị trường được tạo lập đồng bộ, các loại thị trường từng bước được xây dựng, phát triển, vừa tuân theo quy luật của kinh tế thị trường, vừa bảo đảm tính định hướng xã hội chủ nghĩa".

Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, việc phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được xác định là mô hình kinh tế tổng quát trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta, đã đem lại những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử, giữ vững ổn định chính trị, xã hội, chế độ xã hội chủ nghĩa, đưa đất nước ra khỏi tình trạng nước nghèo, kém phát triển.

Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Đảng ta tiếp tục xác định mục tiêu đến năm 2020: Phấn đấu cơ bản hoàn thiện đồng bộ hệ thống thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa theo các tiêu chuẩn phổ biến của nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế; bảo đảm tính đồng bộ giữa thể chế kinh tế và thể chế chính trị, giữa Nhà nước và thị trường; bảo đảm sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với phát triển văn hóa, phát triển con người, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, bảo vệ môi trường, phát triển xã hội bền vững; chủ động, tích cực hội nhập kinh tế quốc tế gắn với xây dựng nền kinh tế độc lập, tự chủ; bảo đảm tính công khai, minh bạch, tính dự báo được trong xây dựng và thực thi thể chế kinh tế, tạo điều kiện ổn định, thuận lợi cho phát triển kinh tế - xã hội.

Theo Các Mác, kinh tế thị trường là một giai đoạn phát triển tất yếu của lịch sử mà bất cứ nền kinh tế nào cũng phải trải qua để đạt tới nấc thang cao hơn trên con đường phát triển và nền kinh tế tư bản chủ nghĩa chính là nền kinh tế thị trường phát triển đến trình độ phổ biến và hoàn chỉnh. Nấc thang cao hơn chính là nền kinh tế cộng sản chủ nghĩa mà giai đoạn đầu là nền kinh tế xã hội chủ nghĩa. Để chuyển lên nấc thang này, nền kinh tế thị trường phải phát triển hết mức, phải trở thành phổ biến trong đời sống kinh tế - xã hội. Kinh tế thị trường nói chung bao hàm những yếu tố chủ yếu cơ bản như sau: Sự độc lập của các chủ thể trong nền kinh tế; hệ thống đồng bộ các loại thị trường và thể chế tương ứng; hệ thống giá cả được xác lập thông qua quy luật cung - cầu, đồng thời nó quyết định sự vận hành của nền kinh tế thị trường; cơ chế căn bản vận hành của nền kinh tế thị trường là cạnh tranh tự do; vai trò điều tiết kinh tế của nhà nước. Làm rõ các nội dung của từng yếu tố cấu thành:

Thứ nhất, độc lập của các chủ thể trong nền kinh tế: Đòi hỏi sự tồn tại của các chủ thể kinh tế độc lập dưới nhiều hình thức sở hữu khác nhau (sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân, sở hữu hỗn hợp giữa nhà nước và tư nhân…). Các chủ thể này hoàn toàn độc lập, tự chủ trong việc quyết định thực hiện ba vấn đề cơ bản của nền kinh tế đó là: Sản xuất cái gì?(Sản phẩm nào sẽ được sản xuất); Sản xuất như thế nào?(Cách thức, phương thức và công nghệ để sử dụng trong sản xuất); và sản xuất cho ai?(Đối tượng khách hàng muốn phục vụ và cung cấp sản phẩm là ai?). Nhà sản xuất tự chịu trách nhiệm đối với quyết định sản xuất kinh doanh của họ dựa trên những tín hiệu và phản ánh từ thị trường. Điều này hoàn toàn khác với nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung mà ở đó nhà nước sẽ quyết định ba vấn đề cơ bản của nền kinh tế. Ở đây bản chất của nền kinh tế thị trường đó là vấn đề đa sở hữu trong đó sở hữu tư nhân luôn là thành tố tất yếu, bắt buộc. Phủ nhận sở hữu tư nhân có nghĩa là bác bỏ kinh tế thị trường. Bên cạnh sở hữu tư nhân, còn có các dạng sở hữu khác là sở hữu nhà nước, sở hữu tập thể…

Thứ hai, hệ thống đồng bộ các thị trường và thể chế tương ứng, nó bao gồm các thị trường yếu tố đầu vào như thị trường đất đai, thị trường sức lao động, thị trường tài chính (thị trường tiền tệ, thị trường vốn, thị trường chứng khoán), thị trường hàng hoá đầu vào, thị trường khoa học - công nghệ và thị trường hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng… Nền kinh tế thị trường sẽ hoạt động hiệu quả khi có đầy đủ tất cả các thị trường nói trên và được vận hành đồng bộ dựa trên các nguyên tắc cơ bản của thị trường đó là: Chủ thể sở hữu độc lập, mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận của doanh nghiệp, cơ chế phân bổ nguồn lực do các lực lượng thị trường quyết định là chính, thông qua cạnh tranh tự do...

Thứ ba, hệ thống giá cả được xác lập thông qua quy luật cung - cầu quyết định sự vận hành của nền kinh tế thị trường.Nền kinh tế thị trường chỉ vận hành được khi hệ thống giá cả được quyết định khách quan bởi thị trường. Trong nền kinh tế thị trường, mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận là động lực chủ yếu thúc đẩy nỗ lực hoạt động và hiệu quả kinh doanh của các doanh nghiệp và các tổ chức kinh doanh. Để phục vụ mục tiêu đó, giá cả phải được thiết định trên các cơ sở khách quan và được điều tiết bằng cơ chế tự điều tiết hay còn gọi là cơ chế cạnh tranh tự do.

Thứ tư, cơ chế căn bản vận hành của nền kinh tế thị trường là cạnh tranh tự do; nền kinh tế có cạnh tranh tự do mới có thể nói đến kinh tế thị trường. Về bản chất, cơ chế cạnh tranh thị trường là cơ chế tự điều chỉnh. Do vậy, nó còn được gọi là “bàn tay vô hình”. Cơ chế này giúp nền kinh tế tạo lập sự cân bằng mỗi khi bị trục trặc.   

Cạnh tranh là cơ chế chủ yếu phân bổ các nguồn lực trong nền kinh tế thị trường. Thông qua cạnh tranh, các nguồn lực được rút ra khỏi những ngành, lĩnh vực và địa điểm đang hoạt động kém hiệu quả, di chuyển đến những nơi có lợi thế phát triển và thu được hiệu quả kinh doanh, lợi nhuận cao hơn. Thực tế xác nhận rằng cho đến nay, sau khi nền kinh tế đã vượt qua trình độ kinh tế nông dân tự cấp - tự túc, cạnh tranh là cơ chế phân bổ các nguồn lực hiệu quả nhất.

Sau 30 năm đổi mới, nhiều ngành, lĩnh vực đã được phát triển (ảnh minh họa)

Thứ năm, vai trò điều tiết kinh tế của nhà nước, thị trường có những khuyết tật và cơ chế thị trường có thể bị thất bại trong việc giải quyết một số vấn đề phát triển, ví dụ như khủng hoảng kinh tế, đói nghèo, bất công bằng xã hội, ô nhiễm môi trường... Để khắc phục chúng và tránh khỏi thất bại thị trường, nhà nước phải tham gia quản lý, điều tiết sự vận hành nền kinh tế. Nhà nước tham gia vào các quá trình kinh tế thị trường vừa với tư cách là bộ máy quản lý xã hội, vừa là một yếu tố nội tại của cơ chế vận hành kinh tế. Với các tư cách đó, nhà nước thực hiện ba chức năng: Quản lý, định hướng và hỗ trợ phát triển; phân phối lại thu nhập quốc dân; bảo vệ môi trường. Để thực hiện ba chức năng đó, nhà nước phải giải quyết các nhiệm vụ:

- Cung cấp khung khổ pháp lý rõ ràng, nghiêm minh, có hiệu lực và phù hợp với đòi hỏi của cơ chế thị trường;

- Kiến tạo và bảo đảm môi trường vĩ mô ổn định, có tính khuyến khích kinh doanh;

- Cung cấp kết cấu hạ tầng (gồm hạ tầng "cứng" - giao thông vận tải, cung cấp điện nước... và hạ tầng "mềm" - dịch vụ thông tin, bưu chính - viễn thông; tài chính...) cũng như các dịch vụ và hàng hoá công cộng (chăm sóc sức khoẻ, giáo dục - đào tạo, bảo vệ môi trường...).

- Hỗ trợ nhóm người nghèo các điều kiện tối thiểu để tham gia thị trường bình đẳng.

Năm yếu tố nói trên là 5 yếu tố cấu thành cơ bản khung thể chế chung của mọi nền kinh tế thị trường. Chúng hình thành một tổng thể, quy định lẫn nhau. Thiếu bất cứ yếu tố nào trong số đó đều không thể có nền kinh tế thị trường bình thường, vận hành hiệu quả. Tuy nhiên, trong mỗi nền kinh tế thị trường, tuỳ theo các điều kiện phát triển cụ thể, vai trò, vị trí và chức năng của từng yếu tố không hoàn toàn giống nhau. Điều này tạo nên đặc thù của các mô hình kinh tế thị trường và nền kinh tế thị trường ở những quốc gia cụ thể.

(1) Theo “Những thành tựu nổi bật trong phát triển kinh tế qua 30 năm đổi mới” Tạp chí Cộng sản điện tử đăng ngày 03/01/2016.

                                                               Trần Quang Nhật - Phan Xuân Huấn