Thực trạng môi trường nông thôn hiện nay

Trong trồng trọt, việc thâm canh tăng vụ để gia tăng sản lượng đã gây khó khăn cho công tác phòng trừ sâu bệnh và làm gia tăng sự suy giảm độ màu mỡ của đất. Sự lạm dụng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật sẽ để lại một lượng dư thừa gây tác động tiêu cực đến hệ sinh thái nông nghiệp, làm ô nhiễm nguồn nước, đất, không khí và có thể gây đột biến gen đối với một số loại cây trồng, làm mất vệ sinh an toàn thực phẩm.

Trong chăn nuôi, sự gia tăng nhanh đàn gia súc, gia cầm với tổng đàn lợn vào cuối năm 2016 khoảng 483.000 con; đàn trâu, bò 223.000 con và trên 8,1 triệu con gia cầm⁽¹⁾ sẽ thải ra trên 1 triệu tấn chất thải/năm nhưng chỉ có khoảng 60% được xử lý, còn lại xả trực tiếp ra môi trường làm ô nhiễm nguồn nước, không khí, tài nguyên đất và ảnh hư­ởng đến chính kết quả sản xuất. Mặt khác, do không có quy hoạch ban đầu, nhiều lò mổ, xí nghiệp chế biến thực phẩm còn nằm trong khu dân cư; sản xuất chăn nuôi nhỏ lẻ, manh mún, phân bố rải rác và chưa đầu tư xây dựng hệ thống xử lý chất thải đảm bảo quy định. Hiện tại có hơn 32 cơ sở giết mổ tập trung đi vào hoạt động nhưng chỉ mới có khoảng 65% gia súc, gia cầm được đưa vào  giết mổ tập trung⁽²⁾. Tình trạng giết mổ gia súc, gia cầm không theo quy định, nhất là giết mổ gia súc, gia cầm bị bệnh đã làm gia tăng ô nhiễm môi trư­ờng là một trong những nguyên nhân làm phát sinh dịch bệnh, ảnh hư­ởng lớn đến hiệu quả chăn nuôi. Thực tế cho thấy, những đợt dịch lở mồm, long móng; dịch lợn tai xanh; dịch cúm gia cầm H₅N₁trong những năm qua diễn ra trên địa bàn tỉnh đã gây thiệt hại hàng ngàn tỷ đồng và ảnh hưởng đến sức khỏe con người. 

Trong nuôi trồng, khai thác và chế biến thủy sản: Hà Tĩnh có 137 km bờ biển, mạng lưới ao hồ, sông, suối khá dày đặc, đây là điểm thuận lợi cho ngành nghề nuôi trồng thủy sản phát triển mạnh. Hàng năm đã đóng góp tích cực vào sự tăng trưởng của ngành, giải quyết việc làm và tăng thu ngân sách địa phương. Tuy nhiên, việc nuôi trồng, khai thác, chế biến thủy sản nếu không được kiểm soát chặt chẽ cũng sẽ làm phát sinh các tác nhân gây ô nhiễm môi trường như: Nạn chặt phá rừng phòng hộ ven biển lấy diện tích nuôi trồng thủy sản; việc xả nước các hồ nuôi trồng không qua xử lý ra môi trường; tình trạng nhiễm dịch bệnh trong nuôi trồng thuỷ sản sẽ gây ô nhiễm môi trường; việc sử dụng công cụ và vật liệu mang tính hủy diệt trong khai thác, đánh bắt thủy sản như chất nổ, chất độc, xung điện, lưới có kích thước mắt nhỏ, ánh sáng cực mạnh; nghề te, giã cào đã gây cạn kiệt nguồn lợi, làm giảm tính đa dang sinh học và phá hủy môi trường sống của các loài thủy sinh. Hoạt động chế biến thủy sản không đảm bảo quy trình công nghệ, không tuân thủ nghiêm các quy định về bảo vệ môi trường cũng sẽ gây ô nhiễm môi trường rất lớn. Hiện tại, Hà Tĩnh có nhiều cơ sở kinh doanh, chế biến thuỷ sản, như Công ty Xuất nhập khẩu thuỷ sản Nam Hà Tĩnh, Xí nghiệp Chế biến Xuất nhập khẩu thuỷ sản Đò Điệm, Hợp tác xã chế biến thủy sản Thiên Phú xã Thạch Kim và hàng trăm cơ sở chế biến nhỏ lẻ. Tuy nhiên, vẫn còn một số cơ sở chưa đảm bảo quy định về vệ sinh môi trường, trong đó có một số cơ sở đã bị xếp vào danh sách gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.

Trong sản xuất lâm nghiệp và công tác bảo vệ, phát triển rừng: Hà Tĩnh có 362.740,9 ha rừng và đất lâm nghiệp, chiếm 60,2% diện tích tự nhiên của tỉnh, trong đó có 173.281,0 ha quy hoạch sản xuất, đây là tiềm năng, lợi thế to lớn cần được phát huy. Tuy vậy, công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng vẫn bộc lộ nhiều vấn đề hạn chế, chất lượng rừng tự nhiên bị suy giảm do một số nguyên nhân như: Tình trạng khai thác, chặt phá rừng trái phép chưa được khắc phục triệt để; công tác giao đất, giao rừng đang còn nhiều bất cập dẫn đến hiệu quả bảo vệ và phát triển rừng chưa cao. Nạn săn bắn động vật hoang là mối đe dọa lớn đối với một số loài động vật, nhất là các loài động vật đặc hữu, các loài có nguy cơ tuyệt chủng. Hiện tượng khai thác gỗ trái phép, khai thác thông để lấn đất trồng keo xẩy ra ở một số đia phương dẫn đến diện tích và chất lượng rừng bị giảm. Từ 2010 đến 2016, các cơ quan chức năng của tỉnh và các huyện có rừng đã phát hiện xử lý trên 2.986 vụ vi phạm pháp luật về rừng, tịch thu hơn 4675,76 m³ gỗ các loại; 7699 kg động vật hoang dã; 18.278 kg lâm sản khác; 226 phương tiện vận tải; xử phạt nộp ngân sách nhà nước hàng tỷ đồng, khởi tố hình sự 28 vụ (theo số liệu thống kê của ngành nông nghiệp, nông thôn Hà Tĩnh). Mặt khác, sự thiếu ý thức của con người trong khi tiếp xúc với rừng đã gây ra nhiều vụ cháy rừng. Chỉ tính trong 3 năm 2014 và 2016, trên địa bàn tỉnh đã xẩy ra trên 34 vụ cháy rừng với tổng diện tích trên 65 ha làm thiệt hại về mặt kinh tế và giảm diện tích rừng.

Sự ô nhiễm môi trường ở nông thôn còn được bộc lộ rõ trong hoạt động của các làng nghề. Hiện tại, Hà Tĩnh có 25 làng nghề nhưng môi trường đang ngày càng bị ô nhiễm do nhiều nguyên nhân nhưng chủ yếu là: hệ thống hạ tầng xử lý chất thải chưa được đầu tư đúng quy định; việc ứng dụng khoa học công nghệ còn hạn chế; nhận thức của người dân về các chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước đối với vấn đề bảo vệ môi trường còn thấp, ý thức trách nhiệm trong sản xuất và sinh hoạt còn yếu; quản lý của nhà nước về bảo vệ môi trường ở các làng nghề chưa tốt.

Rác thải và nước thải sinh hoạt nông thôn cũng là một trong những vấn đề bức xúc đang đặt ra hiện nay. Theo thống kê, bình quân mỗi ngày lượng rác thải sinh hoạt phát sinh từ các hộ gia đình, khu dân cư trên địa bàn toàn tỉnh là khoảng 1.141 tấn/ngày. Tuy nhiên lượng rác thải được xử lý đúng quy định đang rất ít. Nhiều xã hệ thông thoát nước thải và nghĩa trang chưa được quan tâm đầu tư. Ý thức trách nhiệm của người dân trong việc thu gom, phân loại, xử lý rác chưa cao, còn vứt rác bừa bãi làm mất vệ sinh nơi công cộng, làm ô nhiễm môi trường. Công tác trồng cây phân tán ở một số địa phương cấp huyện, cấp xã chưa tốt. Có nhiều tuyến đường được đầu tư rất nhiều tiền đã hàng chục năm nhưng chưa được trồng cây và chưa được tổ chức cắt dọn cỏ rác thường xuyên.

Nâng cao hiệu quả bảo vệ môi trường sinh thái, góp phần xây dựng nông thôn mới

Từ thực trạng đó, để thực hiện tốt công tác bảo vệ môi trường sinh thái nói chung và nâng cao hiệu quả thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng nông thôn mới (NTM), trên cơ sở phát huy những thành quả của công tác bảo vệ môi trường và thực hiện tiêu chí môi trường trong xây dựng NTM những năm qua, chúng ta cần quan tâm thực hiện tốt một số giải pháp sau:

Thứ nhất, cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường cho người dân. Kinh nghiệm của các nước tiên tiến và các xã đã đạt tiêu chí môi trường cho thấy việc làm thay đổi nhận thức của người dân về bảo vệ môi trường là hết sức quan trọng. Đó là yếu tố hàng đầu để phát huy nội lực trong công tác bảo vệ môi trường. Muốn thực hiện điều đó đòi hỏi các cấp ủy, chính quyền, các Đoàn thể từ cấp tỉnh đến xã phải đưa công tác tuyên truyền vào kế hoạch lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện thường xuyên;đa dạng hoá các hình thức tuyên truyền; đẩy mạnh giáo dục môi trường trong các trường học, từng gia đình, dòng họ, đoàn thể, thôn xóm, cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế đóng trên địa bàn.

Trong quá trình tuyên tuyền phải biết cách tạo dư luận xã hội lên án nghiêm khắc đối vớicác hành vi gây mất vệ sinh và ô nhiễm môi trường, tạo sự đồng tình với việc áp dụng các chế tài, xử phạt nghiêm, đúng mức mọi vi phạm. Cùng với việc tuyên truyền phổ biến các chủ trương, chính sách, pháp luật về môi trường, Chính quyền cấp xã cần xây dựng tiêu chí, chuẩn mực về môi trường sát với tình hình thực tế của địa phương để  tổ chức cho nhân dân thảo luận quyết nghị thống nhất đưa vào hương ước và ký cam kết thi đua thực hiện, đồng thời phải hết sức coi trọng việc xây dựng và nhân rộng các mô hình tự quản về bảo vệ môi trường như: Mô hình hợp tác xã vệ sinh môi trường; mô hình đội tự quản vệ sinh môi trường; mô hình 3 sạch: "Sạch nhà, sạch bếp, sạch ngõ"; mô hình con đường, thôn xóm xanh - sạch - đẹp; mô hình cấp nước sinh hoạt tập trung khu vực nông thôn; mô hình sản xuất, kinh doanh đảm bảo vệ sinh môi trường, an toàn vệ sinh thực phẩm…

Trong chỉ đạo sản xuất phải luôn tuyên truyền, vận động người dân đẩy mạnh ứng dụng khoa học công nghệ; sử dụng các phương pháp, quy trình sản xuất tiên tiến; sử dụng các chế phẩm sinh học trong phòng trừ sâu bệnh, hạn chế sử dụng hóa chất trong sản xuất nông nghiệp; Khuyến khích các hộ chăn nuôi xây dựng công trình xử lý chất thải và thường xuyên vệ sinh chuồng trại, không xây dựng các cơ sở chăn nuôi, chế biến thực phẩm đầu nguồn nước...

Thứ hai, cấp ủy, chính quyền xã phải lãnh đạo, tổ chức thực hiện tốt các nội dung về môi trường trong quy hoạch xây dựng NTM.

Trước hết, phải thực hiện tốt việc công khai quy hoạch NTM, cung cấp cho nhân dân đầy đủ các nội dung về môi trường trong quy hoạch. Theo định kỳ tổ chức rà soát để trình cấp có thẩm quyền quyết định điều chỉnh bổ sung cho phù hợp yêu cầu thực tế và các quy định mới của nhà nước về bảo vệ môi trường. Đẩy mạnh xã hội hóa các hoạt động bảo vệ môi trường;trên cơ sở quy hoạch được phê duyệt cần tạo điều kiện thuận lợi khuyến khích các nhà đầu tư xây dựng nhà máy nước,nhà máy xử lý rác, cơ sở giết mổ gia súc, gia cầm, cơ sở chế biến thủy sản, tổ chức sản xuất nông nghiệp công nghệ cao… Hàng năm chính quyền xã phảitích cực tranh thủ các nguồn vốn và vận động nhân dân đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng,trang bị thêm cơ sở vật chất phục vụ công tác bảo vệ môi trường như: hệ thống mương thoát nước thải, nghĩa trang, bãi xử lý rác, trạm thu gom rác tạm thời tại các thôn; xây dựng công trình vệ sinh các trường học, trạm xá, trụ sở làm việc; xây dựng hệ thống xử lý chất thải tại các làng nghề, cơ sở chăn nuôi, cơ sở chế biến nông sản, công trình vệ sinh gia đình, với phương châm đảm bảo vệ sinh môi trường từ gia đình ra ngoài xã hội. Phát động nhân dân thi đua bảo vệ môi trường, tích cực trồng cây, hưởng ứng tết trồng cây. Xây dựng cơ chế chính sách khuyến khích ứng dụng khoa học công nghệ vào sản xuất nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và bảo vệ môi trường. Trong nông nghiệp cần đẩy mạnh thực hiện quy trình sản xuất tiên tiến, sử dụng các chế phẩm sinh học phòng trừ sâu bệnh, xử lý chất thải, hạn chế sử dụng hóa chất trong sản xuất nông nghiệp.

Thứ ba, tăng cường công tác quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường. Tổ chức thực hiện nghiêm các quy định của nhà nước về bảo vệ môi trường trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, trong các khu công nghiệp, khu dân cư, trường học, bệnh viện, các khu vực công cộng, các làng nghề,… Thực hiện tốt công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát việc chấp hành các quy định của nhà nước về bảo vệ môi trường, kịp thời biểu dương khen thưởng các tập thể, cá nhân có thành tích và xử lý nghiêm minh các sai phạm theo quy định của pháp luật.

Đinh Quốc Thị - TUV, Hiệu trưởng Trường Chính trị Trần Phú

^{(1), (3)} Cục Thống kê Hà Tĩnh, Tình hình kinh tế - xã hội Hà Tĩnh mười năm 2006 - 2015, NXB Thống kê 2015;

⁽²⁾ Kế hoạch sản xuất nông nghiệp 2016 của UBND Hà Tĩnh, ngày 16/11/2015.